Từ khởi nghĩa làng Ông Tía
Hiệp Đức là vùng đất có truyền thống đấu tranh cách mạng kiên trung bất khuất, trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, cùng với sự hỗ trợ tích cực của các đơn vị chủ lực, quân dân địa phương đã kiên cường bám trụ, anh dũng đấu tranh đánh bại hàng loạt âm mưu và thủ đoạn của kẻ thù. Từ cuối năm 1958, địch mở chiến dịch “Thượng du vận”, đưa quân lên đánh chiếm vùng miền Tây Quảng Nam, tiến hành kiểm soát các xã Phước Gia, Phước Trà của huyện Hiệp Đức và đặt ra bộ máy kìm kẹp nhân dân, nhằm đánh bật lực lượng cách mạng, cơ sở Đảng trong nhân dân, đốt phá cơ quan, kho tàng, đánh phá vùng giáp ranh miền núi thành vùng trắng, ngăn chặn không cho phong trào cách mạng phát triển xuống vùng trung du, đồng bằng.
Nghị quyết 15 của BCH Trung ương ra đời đã thổi bùng ngọn lửa đấu tranh của nhâ dân miền Nam. Ở Hiệp Đức, phong trào cách mạng phát triển mạnh mẽ. Mở đầu cho phong trào đấu tranh chính trị kết hợp với đấu tranh vũ trang trên địa bàn toàn tỉnh là cuộc khởi nghĩa làng Ông Tía (nay là xã Phước Trà, huyện Hiệp Đức). Ngày 13-3-1960, được sự lãnh đạo của cán bộ, nhân dân và tự vệ đã dùng rựa tấn công địch đóng tại đồn Ông Tía, diệt năm tên địch, thu súng, nổi lửa đốt cơ quan, kéo nhau vào rừng sống bất hợp pháp với địch. Cuộc khởi nghĩa làng Ông Tía tuy quy mô không lớn nhưng có ý nghĩa và tác động lớn đến phong trào cách mạng trong toàn tỉnh, là mốc son sáng ngời trong cuộc đấu tranh chống Mỹ - Diệm của nhân dân Quảng Nam - Đà Nẵng nói chung, huyện Hiệp Đức nói riêng; góp phần tăng cường và củng cố lòng tin vào đường lối của Đảng và động viên tinh thần tiến công địch của cán bộ, nhân dân trong toàn Đảng bộ. Tiếp nối chiến thắng làng Ông Tía, quân và dân Hiệp Đức đã lập lập nên nhiều chiến tích lẫy lừng khác...
Đến giải phóng hoàn toàn Hiệp Đức
Bước sang năm 1972 tình hình chiến trường miền Nam có những chuyển biến có lợi cho ta. Bộ Chính trị và Quân ủy Trung ương quyết định mở cuộc tổng công chiến lược năm 1972 trên toàn chiến trường miền Nam. Mặt trận Trị - Thiên được chọn làm hướng tấn công chủ yếu. Quảng Nam, Quảng Đà là chiến trường phối hợp quan trọng ở đồng bằng khu 5.
Trên cơ sở đó, Khu ủy và Quân khu 5 quyết định mở Mặt trận ở Tây Bắc Quảng Nam và Tây Nam Quảng Đà, gồm vùng Tây Thăng Bình, Tiên Phước - Phước Lâm, Hiệp Đức (lúc đó là huyện Quế Tiên), Nông Sơn… nhằm tiêu diệt một bộ phận quan trọng sinh lực địch. Để giải phóng Hiệp Đức, Bộ Tư lệnh Quân khu 5 xác định trước hết phải triệt hạ các cứ điểm phòng thủ vành đai và trong hệ thống phòng thủ của địch.
Theo kế hoạch, 0 giờ 15 phút, ngày 09-4-1972, Tiểu đoàn đặc công 409 Quân khu 5, đại đội đặc công Trung đoàn 31 nổ súng tấn công địch; sau 40 phút chiến đấu, quân ta đã tiêu diệt cứ điểm Liệt Kiểm, Chư Gan. Từ ngày 09 đến ngày 12-4-1972, địch đã nhiều lần đưa quân phản kích, hòng chiến lại Chư Gan và Liệt Kiểm nhưng đều vấp phải sự chống trả quyết liệt của ta. Ta tiếp tục chốt giữ cứ điểm Chư Gan và Liệt Kiểm. Trong các ngày 13 và 14-4-1972, chúng lần lượt rút quân, bỏ cứ điểm dương Bời Lời và dương Mù U. Ta lập tức đưa lực lượng vào chốt giữ 2 điểm này.
Cùng thời điểm đó, ở phía Tây, lực lượng bộ đội địa phương và dân quân du kích áp sát núi Lớn Sơn Bình, vây ép địch nhiều phía. Ở phía Đông, đêm 14-4, Đại đội đặc công 13 của Trung đoàn 38 cùng với bộ đội địa phương và du kích đánh tiêu diệt 2 trung đội dân vệ, giải phóng ấp Phú Cốc (Quế Thọ). Tiểu đoàn 8, Trung đoàn 31 từ Liệt Kiểm phát triển xuống làm chủ ngã ba Đồng Tranh (Quế Thọ); Tiểu đoàn 9, Trung đoàn 31, đánh tan quân địch ở Gò Mè; thừa thắng đánh chiếm Cao Lao, phát triển ra ngã ba chợ Việt An (Bình Lâm), diệt 2 trung đội bảo an, giải phóng hoàn toàn xã Bình Lâm.
Đến hết ngày 14-4-1972, các cứ điểm phòng thủ Hiệp Đức bị ta tiêu diệt, bao vây, chốt giữ; cánh cửa phía Đông về Thăng Bình bị khoá chặt. Chi khu quận lỵ Hiệp Đức bị cô lập hoàn toàn. Để cứu vãn tình thế, địch cấp tốc điều động 3 tiểu đoàn biệt động, 01 chi đoàn xe thiết giáp tăng cường cho khu chiến, hình thành một phòng tuyến ngăn chặn từ Hòn Chiêng, Châu Sơn, đến Lạc Sơn, Núi Ngang. Không để cho địch nghỉ ngơi, ngày 16-4-1972, bộ đội chủ lực và đơn vị D45 Quế Tiên nổ súng tấn công từ hai cánh vào cứ điểm Lạc Sơn, diệt gần 90 tên địch. Đêm 21-4-1972, du kích xã Bình Lâm phối hợp với bộ đội đánh chiếm bắc Lạc Sơn, diệt nhiều tên địch, trực tiếp chọc thủng một mắc xích quan trọng phòng tuyến của địch.
Trong khí thế hừng hực của quân và huyện Quế Tiên, ngày 29-4-1972, Đại đội 3, Tiểu đoàn 19, thuộc trung đoàn 31, Sư 711 Quân khu 5, tập kích đánh chiếm cứ điểm Gò Chùa. Từ Gò Chùa, bộ đội ta dùng ĐKZ 75 và đại liên 12,7 mm khống chế Đồi Sơn, uy hiếp Chi khu quận lỵ Hiệp Đức. Du kích các xã Sơn Bình, Sơn Tân, Sơn An, Thăng Phước phối hợp với bộ đội huyện đánh vào các khu dồn quanh quận lỵ. Từ hướng nam, bộ đội ta chốt ở dương Bời Lời dùng hoả lực mạnh dội vào Đồi Tranh, uy hiếp chi khu quận lỵ Hiệp Đức. Trong tình thế tuyệt vọng, bị tấn công dồn dập từ nhiều phía, 0 giờ ngày 30-4-1972, địch rút chạy khỏi chi khu quận lỵ Hiệp Đức. Trên đường tháo chạy, chúng bị bộ đội và du kích ta đánh tan tác. Ngày 30-4-1972, giải phóng hoàn toàn Hiệp Đức.
Ý nghĩa và bài học lịch sử
Giải phóng Hiệp Đức ngày 30-4-1972 là một sự kiện lịch sử có ý nghĩa trọng đại trong suốt quá trình đấu tranh cách mạng lâu dài và gian khổ của quân và dân Quảng Nam - Đà Nẵng dưới lá cờ vẻ vang của Đảng, có tác dụng to lớn đến tình hình trên chiến trường Quảng Nam và Khu 5, đập tan cánh cửa phòng thủ của địch ở Tây Quảng Nam, tạo điều kiện củng cố và mở rộng vùng giải phóng, góp phần cùng với quân và dân toàn tỉnh làm thất bại âm mưu lấn đất giành dân của địch, làm phá sản “Việt Nam hoá chiến tranh” của đế quốc Mỹ, qua đó buộc đế quốc Mỹ phải ngôi vào bàn đàm phán Hiệp định Paris.
Từ đây Hiệp Đức trở thành căn cứ vững chắc cho cả chiến trường Quảng Nam, Quảng Đà và là chỗ dựa vững chắc cho Căn cứ Khu ủy 5 đứng chân tại căn cứ Phước Trà tiếp tục lãnh đạo, chỉ đạo cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước đến ngày toàn thắng.
45 năm đã trôi qua nhưng những giá trị lịch sử mà chiến thắng Hiệp Đức mang lại có ý nghĩa rất quan trọng, thể hiện tinh thần cách mạng tiến công, sự chỉ đạo kịp thời, sáng suốt của Khu ủy, Bộ Tư lệnh Quân khu 5, Tỉnh ủy Quảng Nam và là điển hình thành công về chiến tranh nhân dân, nghệ thuật quân sự của Đảng ta trong việc phối hợp chặt chẽ tấn công quân sự, đấu tranh chính trị và công tác binh vận./.