Bền bỉ xây dựng lực lượng cách mạng
Ngày 28.3.1930, Đảng bộ tỉnh Quảng Nam được thành lập. Đây là một mốc son quan trọng, mở ra thời kỳ đấu tranh của nhân dân trong tỉnh theo ngọn cờ độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam.
Ngay sau khi ra đời, Đảng bộ tỉnh đã chú trọng công tác phát triển đảng viên, Tỉnh ủy phân công các đồng chí tỉnh ủy viên đi tuyên truyền, kết nạp đảng viên và thành lập tổ chức đảng ở các phủ, huyện... Đến cuối năm 1930, nhiều chi bộ đảng và huyện ủy, phủ ủy, được thành lập, với 80 đảng viên. Bên cạnh đó, hàng trăm quần chúng kiên trung được kết nạp vào công hội đỏ, nông hội đỏ, cứu tế đỏ. Chúng ta còn lôi kéo nhiều lực lượng quần chúng khác tham gia, ngay cả những người phục vụ trong tòa Công sứ Pháp tại Hội An. Ngoài công tác phát triển đảng viên, Tỉnh ủy cũng đẩy mạnh công tác tuyên truyền cổ động. Lúc này, ngoài tờ báo Bẻ xiềng của Xứ ủy Trung kỳ đã được bí mật lưu hành. Tỉnh ủy ra báo Lưỡi cày, Thị ủy Đà Nẵng ra báo Còi nhà máy.
Giữa lúc phong trào cách mạng trong tỉnh đang phát triển thì tháng 10-1930, thực dân Pháp tiến hành các biện pháp đàn áp dã man. Tổ chức đảng trong tỉnh bị bể vỡ, phong trào cách mạng tạm thời lắng xuống. Cuối năm 1932, Tỉnh ủy Quảng Nam được lập lại, cơ sở đảng từng bước được phục hồi và phát triển ở nhiều nơi, nhất là tại Tam Kỳ. Tuy nhiên đến năm 1935, phong trào cách mạng của tỉnh một lần nữa bị địch đánh phá. Những năm 1936 - 1939, Tỉnh ủy được khôi phục và lãnh đạo thành công cao trào đấu tranh đòi dân sinh dân chủ.
Trong những năm 1939 - 1945, Đảng bộ Quảng Nam lại phải đối mặt với rất nhiều khó khăn, thử thách với ba lần bị đánh phá khốc liệt. Hàng nghìn cán bộ, đảng viên đã bị bắt, tù đày. Lần thứ nhất vào 10.1939; lần thứ hai vào năm 1942; lần thứ ba vào năm 1943. Mỗi lần bể vỡ là một lần tổn thất của phong trào cách mạng, song cũng thêm một lần thử thách rèn luyện đối với đảng viên, cơ sở và quần chúng. Mặc dù bị địch tra tấn rất dã man, nhiều người vẫn không hề khai báo, trái lại còn tìm cách đánh lạc hướng địch nhằm che giấu bảo vệ cán bộ, bảo vệ tổ chức và cơ sở.
Tháng 4.1944, Tỉnh ủy Quảng Nam được lập lại, do đồng chí Trần Văn Quế làm Bí thư. Sau khi thành lập, Tỉnh ủy xác định nhiệm vụ cấp bách lúc này là nhanh chóng móc nối liên hệ với các phủ, huyện xây dựng lại hệ thống tổ chức đảng và các đoàn thể, tiếp tục ra tờ báo Cờ Độc lập và in một số tài liệu bí mật. Sau một thời gian hoạt động, Tỉnh ủy đã thành lập Phủ ủy Tam Kỳ, liên lạc được với cơ sở các phủ, huyện Tam Kỳ, Hội An, Duy Xuyên, Đại Lộc, Quế Sơn, Thăng Bình. Đặc biệt, sau ngày 9.3.1945, hàng trăm anh em tù chính trị được trả tự do, lực lượng này được bổ sung đội ngũ lãnh đạo các cấp. Trên cơ sở đó, Tỉnh ủy được củng cố gồm 15 đồng chí, do đồng chí Trần Văn Quế làm Bí thư; Uỷ ban Mặt trận Việt Minh tỉnh cũng được kiện toàn lấy mật danh là Việt Minh Vụ Quang để công khai tuyên truyền hiệu triệu quần chúng, và củng cố hệ thống Việt Minh từ xã tổng lên phủ, huyện. Đội du kích Vũ Hùng, tiền thân của Lực lựng vũ trang tỉnh được thành lập và phát triển lên 200 đội viên. Phong trào cách mạng trong tỉnh đang dâng cao.
Nhạy bén chớp thời cơ
Ở Quảng Nam, những ngày đầu tháng 8.1945 bộ máy thống trị tay sai của Nhật từ phủ, huyện, đến cơ sở đã bị tê liệt, quần chúng được tập hợp dưới ngọn cờ hiệu triệu của Mặt trận Việt Minh, sẵn sàng hưởng ứng khởi nghĩa. Trước tình thế đó, Tỉnh ủy triệu tập cuộc họp khẩn cấp tại nhà ông Tòng (Khương Mỹ, Tam Kỳ) vào ngày 12 và 13.8.1945 bàn kế hoạch chớp thời cơ khởi nghĩa. Cuộc họp đang tiến hành thì chiều ngày 13.8.1945, thì ta nhận được tin “Nhật Hoàng đã đầu hàng Đồng Minh”. Căn cứ Chỉ thị “Nhật, Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta” của Ban Thường vụ Trung ương Đảng ra ngày 12.3.1945. Cuộc họp lập tức chuyển xuống nhà ông Nguyễn Chiến (cùng ở Khương Mỹ) trong đêm 13 và ngày 14.8.1945. Hội nghị Tỉnh ủy chuyển trọng tâm sang bàn chủ trương khởi nghĩa và quyết định: Phát động toàn dân trong tỉnh nổi dậy giành chính quyền.
Đêm 17.8, nhận thấy tình hình biến chuyển thuận lợi, Thường trực Ủy ban bạo động báo cáo và được Thường trực Tỉnh ủy quyết định khởi nghĩa giành chính quyền ở Hội An. Đêm 17 rạng ngày 18.8.1945, khởi nghĩa giành chính quyền ở Hội An thắng lợi. Tin tỉnh lỵ Hội An giành chính quyền đã khích lệ mạnh mẽ lực lượng khởi nghĩa các phủ, huyện tiến lên giành chính quyền. Từ sáng 18.8.1945 ta lần lượt giành chính quyền ở các phủ, huyện Duy Xuyên, Điện Bàn, Thăng Bình, Tam Kỳ, Quế Sơn, Đại Lộc...
Ở thành phố Đà Nẵng, sáng 26-8, dưới sự lãnh đạo của đồng chí Lê Văn Hiến, Chủ tịch UBND cách mạng lâm thời thành phố, lực lượng tự vệ, cơ sở cách mạng và cán bộ phụ trách các mục tiêu đã định đồng loạt nổi dậy, tiếng còi tàu rú lên inh ỏi báo hiệu mệnh lệnh khởi nghĩa. Từng đoàn người đủ mọi tầng lớp: công nhân, nông dân, cán bộ tiến về các công sở, nhà máy, tuyên bố xóa bỏ bộ máy cai trị của chế độ cũ, thành lập Ban điều hành mới của cách mạng. Đồng chí Lê Văn Hiến thay mặt chính quyền cách mạng tuyên bố chính quyền thuộc về tay nhân dân. Lá cờ đỏ sao vàng tung bay trên nóc Tòa thị chính Đà Nẵng. Cuộc mít tinh lớn với sự tham gia của hàng nghìn người được tổ chức tại sân vận động Chi Lăng vào sáng 28-8-1945 đánh dấu sự thắng lợi hoàn toàn của cuộc tổng khởi nghĩa ở Quảng Nam và thành phố Đà Nẵng.
Như vậy, nhờ quá trình bền bỉ xây dựng lực lượng cách mạng và nhạy bén, linh hoạt chớp thời cơ, nên chỉ trong thời gian ngắn từ 18.8 đến 26.8.1945, khởi nghĩa giành chính quyền ở Quảng Nam và thành phố Đà Nẵng đã hoàn toàn thắng lợi. Đánh giá, ý nghĩa thắng lợi của cách mạng Tháng Tám năm 1945 ở Quảng Nam, trong cuốn: Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam tập I (1920 - 1954) ghi: “Ngày 18.8.1945, nhân dân các tỉnh Bắc Giang, Hải Dương, Hà Tĩnh, Quảng Nam giành được chính quyền ở tỉnh lỵ” và hoàn thành cách mạng Tháng Tám trong toàn tỉnh nhanh, gọn, góp phần vào thắng lợi chung của dân tộc./.